«Το θαύμα της Πλατανόβρυσης» ή «Πως μια δυσμενής συγκυρία μπορεί να μετατραπεί σε ευμενέστατη εμπειρία ζωής»!...

Με την αγαπημένη κυρά Μαρία, μετά 48 χρόνια....

ΕΝΑ ΔΙΚΟ ΜΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΦΗΓΗΜΑ

«Το θαύμα της Πλατανόβρυσης» ή

«Πως μια δυσμενής συγκυρία μπορεί να μετατραπεί σε ευμενέστατη εμπειρία ζωής»!...

           

Αντί προλόγου.

ΕΚ ΚΑΡΔΙΑΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ….

Αυτό που θα διαβάσετε παρακάτω αφορά προσωπικά εμένα και ένα ορεινό (ημιορεινό θα έλεγα με τα μέτρα της Δίβρης) χωριό της Μεσσηνίας στο οποίο υπηρέτησα την υποχρεωτική (τότε) θητεία μου ως αγροτικός γιατρός το έτος 1969…

Το μικρό, παραμελημένο χωριό λέγεται Πλατανόβρυση (με το παλιό όνομα Μπολένα) βρίσκεται στο κέντρο της ορεινής Μεσσηνίας δίπλα στο άλλοτε κεφαλοχώρι Αριστομένης και απέχει περίπου 40 χιλιόμετρα από την Καλαμάτα. Πριν από πενήντα περίπου χρόνια είχε περίπου 100-150 κατοίκους κυρίως αγρότες (σταφίδα, σύκα και ελιές από τις οποίες έβγαζαν μάλιστα  το καλλίτερο λάδι της περιοχής) πολύ φτωχούς ανθρώπους του μόχθου, οι περισσότεροι μετανάστες που μόλις είχαν γυρίσει από τις φάμπρικες της Γερμανίας και προσπαθούσαν να ζήσουν από την καλλιέργεια των χωραφιών τους… Το χωριό είχε παπά (τον λεβέντη παπαΘανάση Γκότση), είχε δάσκαλο (τον Λυμπερόπουλο), είχε πρόεδρο Κοινότητας (τον διορισμένο από την Χούντα «Μαρινάκο»).

Βεβαίως, σε καμιά περίπτωση δεν εδικαιούτο η Πλατανόβρυση να έχει Αγροτικό Ιατρείο καθόσον στα πέντε χιλιόμετρα στον Αριστομένη, ήταν το Αγροτικό Ιατρείο όπου ήταν ο παλιός γιατρός και ευγενέστατος Δημητρούλιας. Πλην η Χούντα αλλέως πως, σκεφτόταν  και ενεργούσε… Στο ιδιαίτερο Γραφείο του τότε Υπουργού Υγείας της Δικτατορίας Γιάννη Λαδά, υπηρετούσε την θητεία του ο γιος του χουντικού Προέδρου της Κοινότητας «Μαρινάκου» και θεώρησαν σκόπιμο να κάνουν και ένα ακόμη Αγροτικό Ιατρείο-δώρο, στο χωριό του την Πλατανόβρυση Μεσσηνίας!!... Εκεί έπρεπε να πάει ένας γιατρός για να περιθάλπει («ιδιαιτέρως») τους λιγοστούς κατοίκους της Μπολένας των γύρω μικρών χωριών Πεδεμένου, Αλικοντούζι, Άνω και Κάτω Βούταινας, Μάκραινας, το κάπως μεγάλο Χαλβάτσου ή Κεφαλόβρυσο και την μακρινή μικρή Κουλουκάδα. Και βρήκαν εμένα που είχα ένα «καλό βιογραφικό» από το σπουδαστικό της Ασφάλειας του Καραπαναγιώτη (για τους νεανικούς αγώνες, καθότι ολίγον ζωηρός φοιτητής –«114, 15% στην παιδεία και όχι προίκα στην Σοφία» και άλλα τέτοια ενοχλητικά- ) και όχι αρεστός στις καθωσπρέπει συνήθειες της τότε προ Χούντας Δημοκρατίας μας, την 10ετία του 1960…

Πήρα λοιπόν το χαρτί του διορισμού να πάω στην Πλατανόβρυση Μεσσηνίας. Ψάχνω στο χάρτη και είδα «Πλατανόβρυση» μεταξύ Καλαμάτας και Πύλου και είπα καλά θα είναι… Μαζεύω τα μπογαλάκια μου (κουβερτούλες, απλαδάκια και λοιπά) φτιάχνω δυο δέματα και με το τρένο μέσω Τρίπολης-Αχλαδόκαμπου-Παραδεισίων και μετά 7 οδυνηρές (για μένα) ώρες ταλαιπωρίας, φτάνω στη Καλαμάτα και αμέσως στην Νομιατριακή Υπηρεσία Καλαμάτας. Εκεί βρίσκω τον Νομίατρο Τσίλη (ένα γλυκύτατο συνάδελφο, μεγάλο στη ηλικία) που μου είπε, κοιτάζοντάς με με περιέργεια  ότι κάνω λάθος, η Πλατανόβρυση δεν είναι αυτή της  Πυλίας, αλλά η άλλη που την λένε Μπολένα  πάνω στα ορεινά της Μεσσηνίας… και τότε ήρθε το πρώτο απίθανο. Ο Γραμματέας της Νομιατρικής Υπηρεσίας και οι υπάλληλοι , όλοι μαζί με ένα στόμα μου είπαν:

-«Που πάς άνθρωπέ μου, εκεί τη λένε μικρή Μόσχα (σ.σ. εννοώντας ότι οι κάτοικοι είναι κομουνιστές!..) θα σε ταράξουν στις αναφορές, δεν θα σε αφήσουν σε χλωρό κλαρί». Και μόνο ο Νομίατρος ήταν κάπως συγκαταβατικός…

Τι να κάνω κι εγώ,  παίρνω το μικρό λεωφορείο της γραμμής (της συμφοράς) και μετά  από κανα δυο ώρες χωματόδρομο με στροφές έφτασα το απογευματάκι στο χωριό. Εκεί κατεβαίνοντας από το λεωφορείο με υποδέχτηκαν ο «κουτσός» ο Λαμπράκης (ο καφετζής και μπακάλης και καταργημένος από τη Χούντα πρώην Πρόεδρος), ο αειθαλής παπαΘανάσης, ο διορισμένος πρόεδρος ο «Μαρινάκος» και άλλοι πολλοί που με κοίταζαν οι άνθρωποι σαν να ερχόμουνα από την Άρη…. Πράγματι με καλοδέχτηκαν, αλλά τι να δώ. Στο καφενείο υπήρχε ένας  πάγκος, κάτι σπασμένες καρέκλες και πεζούλια. Τα γύρω σπίτια κάποια δίπατα αλλά σχεδόν ερείπια, τα περισσότερα χαμοκέλες και φτωχικά σπιτάκια…

Μετά τα τυπικά μου είπαν, όταν τους ρώτησα που είναι το Ιατρείο και που μπορώ να μείνω,  όλοι μαζί είπαν «Γιατρέ, απόψε θα μείνεις στο σπίτι του παπά, που είναι το καλλίτερο και αύριο βλέπουμε…». Ο παπα-Θανάσης Γκότσης και η πρόθυμη και φιλόξενη παπαδιά με περιποιήθηκαν όπως έπρεπε, αλλά το δίπατο σπίτι τους μέσα ήταν με πεσμένους τους σοβάδεςς και είπα στον εαυτό μου «αφού αυτό είναι το καλλίτερο σπίτι του χωριού, σκέψου τι είναι τα άλλα»!!!... Και μονολογώ, τι γυρεύω εγώ εδώ…, και δεν κοιμήθηκα όλη τη νύχτα.

Την άλλη μέρα, βράζοντας από αγανάκτηση και θυμό για τον «τόπο εξορίας» που με έστειλαν, για να με τιμωρήσουν (έτσι αισθανόμουν τότε), αφού είδα το μικρό δωμάτιο του Κυρ Πέτρου Φλαούνα, ως ιατρείου όπου είχαν φέρει κάποιο στοιχειώδη ιατρικό εξοπλισμό,  παίρνω σε μια βαλίτσα λίγα από τα υπάρχοντά μου και με το λεωφορείο πάλι στην Καλαμάτα και στον Νομίατρο Τσίλη και προς έκπληξή του, του έδωσα την παραίτηση μου και την άρνησή μου να υπηρετήσω εκεί που με ξαπόστειλαν (σκεφτείτε αντίδραση και …μυαλό που κουβαλούσα την εποχή «που όλα τάσκιαζε η φοβέρα»!!)… αφού μου είπε λόγια παρηγοριάς, μου είπε ότι η παραίτησε θα έχει συνέπειες…

Έφυγα με το βραδυκίνητο τρένο για Αθήνα, με την απόφαση να πάω να ζητήσω να με στείλουν κάπου αλλού (είχα ζητήσει οποιοδήποτε ιατρείο Ηλείας-Αρκαδίας-Αχαΐας, ώστε να είμαι κοντά στη Δίβρη στους γονείς μου και κυρίως στην άρρωστη μάνα μου…) και αν δεν με μεταθέσουν σκεφτόμουν να φύγω στην Αγγλία ή Γερμανία, όπως έκαναν πολλοί συμφοιτητές μου ομοιοπαθείς με μένα, μόνο εγώ που δεν ήξερα ξένη γλώσσα (ανεπίδεκτος μαθήσεως)…. Δεν πρόλαβα να μπώ  στο σπίτι που έμενα στην Αθήνα και βρήκα από κάτω στην πόρτα το «ραβασάκι» από τον Υπουργό Λαδά που έγραφε: «Κατόπιν αρνήσεώς σας να ασκήσετε Υπηρεσία υπαίθρου στην Πλατανόβρυση  Μεσσηνίας, σας αφαιρούμε την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος» (!!!). Μου ήρθε ταμπλάς, καθόσον πλέον ούτε ως νοσοκόμος ή τραυματιοφορέας θα μπορούσα να δουλέψω, ακόμη και σε ιδιωτική Κλινική…..

Αφού πέρασα, τις πλέον δύσκολες στιγμές της ζωής μου, την ανάγκην φιλοτιμίαν ποιούμενος πήγα στο Υπουργείο, με την ουρά κάτω από τα σκέλη και τους είπα ότι ξαναπάω στην Πλατανόβρυση να υπηρετήσω (την Ιατρική και την πατρίδα…).

Έτσι γύρισα, πάλι με το «ασθμαίνον» τρένο από τον Αχλαδόκαμπο, αφού πήρα τις διαβεβαιώσεις και την εκτίμηση από τον εκλεκτό Νομίατρο Τσίλη για κάθε διευκόλυνση κατέφθασα στην Πλατανόβρυση, όπου οι κάτοικοι ήδη είχαν πληροφορηθεί τα καθέκαστα. Εκεί βρήκα το λιμάνι της αγάπης, της στοργής στο σπιτικό του κυρ Πέτρου Φλαούνα και της γυναικας του κυρά Μαρίας… Και όχι μόνο ξεπέρασα τον υποχρεωτικό ετήσιο χρόνο θητείας μου και έκατσα ενάμισυ χρόνο, όχι μόνο με αγάπησαν (και τους αγάπησα) οι Πλατανοβρυσιώτες και τα γύρω χωριά, όχι μόνο δεν μου έκαναν αναφορές ή παράπονα, αλλά όταν έφυγα  έκλαιγα σαν μικρό παιδί και μαζί έκλαιγαν βουβά όλοι εκείνοι οι υπέροχοι άνθρωποι που με αγκάλιασαν και με ξεπροβόδησαν….

Θα μπορούσα να γράψω ολόκληρο βιβλίο με συγκλονιστικές λεπτομέρειες και περιστατικά, αλλά προτιμώ να σας παραπέμψω σε αυτά τα λίγα και σημαντικά που έγραψε η γυναίκα μου Μαρία και παραθέτω στη συνέχεια, όπως εκείνη τα έζησε με την πρόσφατη επίσκεψή μας 24 Ιουνίου 2017 (48 χρόνια από τότε) σε μια εκπληκτική ημέρα επίσκεψης που μένει βαθιά χαραγμένη στο νου και την καρδιά μου…

Πριν δώσω  το λόγο στη Μαρία, θέλω να πώ μόνο δυο πράγματα:

Το ΠΡΩΤΟ, ότι το «δόγμα» της ασήμαντης ζωής μου είναι η κοινωνική προσφορά και δράση (όπως εγώ την εννοώ) και θα πω μόνο ένα περιστατικό αυτής της «πετριάς που έχω φάει στη κεφάλι»… Και πιστεύω ότι όλοι δημόσιοι λειτουργοί (γιατροί, δάσκαλοι, καθηγητές κλπ υπάλληλοι) όπου υπηρετούν θα πρέπει να συμμετέχουν στα κοινά και να βοηθούν για την πρόοδο των χωριών που μένουν και όχι να είναι αδιάφοροι ή «ιπτάμενοι».. Η Πλατανόβρυση δεν είχε νερό στα σπίτια και ταλαιπωρούνταν να παιρνουν νερό από την μια και μοναδική βρύση που υπήρχε… Λοιπόν ξεσήκωσα, με πρωταγωνιστή τον σπιτονοικοκύρη μου κυρ Πέτρο, τον παπα-Θανάση και άλλους και ψάχναμε να βρούμε νερό ψηλά σκάβοντας πάνω από το χωριό. Όμως αποτύχαμε παταγωδώς… Και τότε σκέφτηκα εγώ να ζητήσει όλο το χωριό να φέρουν νερό από ένα χωριό με πολλά νερά, το Παλαιό Λουτρό ή Αλικοντούζι. Έκανα τότε μυστική σύσκεψη με τον Πέτρο και τον παπά, μαζέψαμε υπογραφές και «συνωμοτικά» (επί Χούντας, καταλαβαίνετε….) ετοιμάσαμε στα κρυφά μαύρες σημαίες και ετοιμαζόμαστε να πάμε αιφνιδιαστικά στην Νομαρχία Καλαμάτας να καταθέσουμε τις υπογραφές με το αίτημά μας… Η Αστυνομία Αριστομένους το πληροφορήθηκε και ο εξαίρετος άνθρωπος χωροφύλακας Μανώλης Αδριανάκης με πήρε τηλέφωνο και μου είπε «γιατρέ, προς θεού μη ξεκινήσετε σαν την έχουν στημένη με τα όπλα στα Διόδια (ενδιάμεσο χωριό) για να σας συλλάβουν» (!!!). Ματαιώσαμε όπως ήταν φυσικό την …ηρωική κάθοδο, αλλά αυτή η κίνηση ήταν η αιτία να πάρει πόσιμο νερό το χωριό από το Παλαιό  Λουτρό (Αλικοντούζι). Ο σπόρος της …«επανάστασης» έπιασε και αργότερα (είχα φύγει εγώ) πήραν άφθονο νερό στα σπίτια τους.

Το ΔΕΥΤΕΡΟ που έχω να πω, είναι το παρόν αφήγημα (και αυτό της Μαρίας) το αφιερώνουμε σε δυο ανθρώπους που σημάδεψαν την ζωή μου, στον αείμνηστο κυρ Πέτρο Φλαούνα και την 91χρονη κυρα Μαρία Φλαούνα, (αλλά και στα τρία εκλεκτά παιδιά τους Κατίνα, Παντελή και Παναγιώτη), που στάθηκαν στοργικοί  συμπαραστάτες και αρωγοί σε μια πολύ δύσκολη στιγμή που τελικά μετατράπηκε σε σταθμό δημιουργίας και απαντοχής….

Και τώρα, απολαύστε την διήγηση της εξ αγχιστείας Διβριωτισσας Μαρίας Αρβανίτη-Σωτηροπουλου (που με απάλλαξε από την ίσως προκατειλημμένη δική μου αφήγηση)

Το θαύμα της Πλατανόβρυσης

Γράφει η Μαρία Αρβανίτη-Σωτηροπούλου

ο Σωτήρης με τον κυρ Πέτρο και τη κυρά Μαρία έξω από το Αγροτικό ιατρείο Πλατανόβρυσης 1969

Πλατανόβρυση Αριστομένους Μεσσηνίας. Ένα μικρό χωριουδάκι στο οποίο επί Χούντας υπηρέτησε ο άνδρας μου Σωτήρης Αγροτικό ιατρείο. Μικρή Μόσχα το αποκαλούσαν και επειδή ένας νεαρός ήταν υπασπιστής του χουντικού Λαδά έστησαν εκεί αγροτικό ιατρείο και υποχρεωτικά έστειλαν εκεί τον φακελλωμένο σύζυγό μου. Χωρίς νερό ή οτιδήποτε που να θυμίζει πολιτισμό,  χωματόδρομοι και φήμη για κακούς ανθρώπους που κάνουν αναφορές κατά πάντων για το τίποτε... Πρώτη εντύπωση το καφενείο που εξυπηρετούσε τους θαμώνες με ένα ξύλινο πάγκο και μια σπασμένη καρέκλα. Πρώτη νύχτα φιλοξενίας στο καλύτερο σπίτι του χωριού, στου παπά όπου στο ωραίο πετρόχτιστο δίπατο σπίτι, οι τσατμάδες ήταν γκρεμισμένοι.

έξω από το σπίτι του παπά-Θανάση

Το ιατρείο όμως είχε στηθεί σε ένα νεόχτιστο σπιτάκι που είχε χτιστεί με τις οικονομίες που είχαν μαζέψει μετανάστες στη Γερμανία ο κυρ Πέτρος Φλαούνας και η κυρα Μαρία, οι οποίοι όχι μόνο συμφώνησαν να μένει ο γιατρός στο ένα δωματιάκι, αλλά τον ενσωμάτωσαν στην οικογένειά τους. Έζησε κοντά τους σχεδόν δυο χρόνια, σημαδιακά καθώς ήταν και η εποχή που ο άνδρας μου έχασε την μητέρα του που λάτρευε και η κυρα Μαρία τον στήριξε σα νάταν παιδί της.

Εδώ και 50 χρόνια ακούω διηγήσεις για την Πλατανόβρυση και την είχα επισκεφθεί το Σεπτέμβρη του 1973 νιόπαντρη, γιατί ο άνδρας μου ήθελε να με γνωρίσει σε αυτούς τους ανθρώπους που νιώθει οικογένεια.  Ήταν ένα χωριό κακομοίρικο, μας κοίμισαν στο σαλόνι, που όμως είχε απλωθεί και σταφίδα, που μοσκοβολούσε. Έκτοτε η ζωή μας παρέσυρε σε άλλους δρόμους και αν και συναντιόμαστε στην Αθήνα με την οικογένεια δεν είχε τύχει να ξαναπάμε στο χωριό.

Χάρ

Η κυρά Μαρία ανάμεσα σε δυο όπως είπε γιους της (ο ένας βιολογικά κι ο άλλος από την καρδιά της)

η στο φβ ο Σωτήρης ξαναβρήκε το μικρό γιο της οικογένειας, που οκτάχρονο αγόρι τον συνόδευε πισωκάπουλα στο άλογο στις ιατρικές του επισκέψεις στα γειτονικά χωριά, πολλά από τα οποία δεν είχαν ούτε τηλέφωνο. Ο Παναγιώτης, καθηγητής φιλόλογος πια, πολύ δραστήριος και  οικογενειάρχης με μεγάλα παιδιά μας περίμενε στο σπίτι του στην Καλαμάτα, απ΄όπου ξεκινήσαμε με το δικό του θαρραλέο αυτοκίνητο μιαν επιστροφή στο χρόνο. Σε όλη τη διαδρομή ο άνδρας μου αναζητούσε στις αναμνήσεις του, σπίτι σπίτι όλα τα μέλη της κάθε οικογένειας ήξερε όλα τα ονόματα και τις συγγενικές τους σχέσεις και ο Παναγιώτης ενημέρωνε ποιος ζει και ποιος έχει πεθάνει και διηγιόντουσαν απίστευτες ιστορίες για τον καθένα ξεχωριστά. Το εντυπωσιακό είναι ότι η μεγάλη πλειοψηφία των παιδιών αυτού του κάποτε μίζερου φτωχού χωριού είχε μορφωθεί και είχε προκόψει και διακριθεί σε κάθε τομέα. 

μνήμη του πατέρα κυρ Πέτρου

ξετυλίγοντας αναμνήσεις

Η κυρα Μαρία, ανθηρή 91 χρόνων μας περίμενε με την ίδια αγάπη, ενώ το παλιό σπίτι ανακαινισμένο έχει γωνιές- μουσείο στη μνήμη του πατέρα ,που πια δεν είναι ανάμεσά μας.

Το ίδιο το χωριό είχε μεταμορφωθεί σε καλοχτισμένο και κατοικούμενο χώρο, υπήρχαν και κάποιες πραγματικές επαύλεις, ωραιότατη ταβέρνα και μια βίλα που μόλις καλοπουλήθηκε σε Πολωνό 140.000 ευρώ !!!!

Το πιο σημαντικό όμως ήταν ότι ΟΛΟΙ μικροί μεγάλοι θυμόντουσαν τον πρώτο γιατρό του χωριού και τον μόνο που έγινε τμήμα του και τον αγκάλιαζαν σα νάβλεπαν αδελφό. Έτυχε νάχει κάποιο μνημόσυνο και πολλοί είχαν έλθει ακόμη από την Αθήνα. Καθένας είχε να διηγηθεί ιστορίες, από την προσωπική περιπέτεια υγείας, "αυτό το χτύπημα στο γόνατο εσύ μου το είχες ράψει" μέχρι τους αγώνες για να έλθει το νερό στο χωριό, όταν μουλωχτά, την εποχή της Χούντας βρήκαν πηγή, ετοίμασαν μαύρες σημαίες κι ετοιμαζόντουσαν για πορεία στην Καλαμάτα αλλά ένας φίλος αστυνόμος τους ειδοποίησε για το μπλόκο που είχαν ετοιμάσει για να τους συλλάβουν.

Περιδιαβήκαμε το ανακαινισμένο χωριό και οι πόρτες ορθάνοιχτες αγκαλιές κι οι μνήμες αστέρευτες.

Ο Σωτήρης είχε συνδεθεί ιδιαίτερα με ένα παιδί, το Αλεκάκι, που έπασχε από ανίατη γενετική νόσο, δεν έβλεπε σχεδόν καθόλου αλλά γνώριζε τους πάντες από τον ήχο της περπατησιάς του.

το Αλεκάκι

Ο αδελφός του (τότε τετράχρονος) γνώρισε αμέσως το Σωτήρη και τον σφιχταγκάλιασε, επειδή το Αλεκάκι πάντα θυμόταν το γιατρό και μόλις άκουγε να μιλούν γιαυτόν δάκρυζε..

  Πήγαμε στα περβόλια (τα αυγόσυκα και τα βερίκοκα λες και μας περίμεναν για να ωριμάσουν) και τις πηγές που θυμόταν και για πρώτη φορά (εκείνη την εποχή οι καταρράκτες δεν ήταν αξιοθέατα) επισκεφθήκαμε το μοναδικό καταρράκτη Βαρδιγού, όπου και κολύμπησα θαρραλέα παρά το φόνο αθώου νερόφιδου που με το αριστερό στόχευσε και καρατόμησε ο Παναγιώτης πριν βουτήξω στα βαθιά νερά.

κολυμπώντας στον καταρράκτη

η εκκλησία του χωριού (και νεκροταφείο όπου συνάντησε και άλλους παλιούς φίλους)

στον καταρράκτη Βαρδιγού

Η επιστροφή στην Πλατανόβρυση ήταν μια ένεση αισιοδοξίας σε ζοφερούς καιρούς.  Το ίδιο είχα νιώσει όταν είχα επισκεφθεί την Θηρασιά, (όπου ο πατέρας μου είχε υπηρετήσει δάσκαλος κατά την περίοδο της Κατοχής) πολλά χρόνια μετά το θάνατό του και διαπίστωσα ότι η μνήμη του παραμένει ζωντανή στα εγγόνια των τότε μαθητών του.
http://mariasot.blogspot.gr/2012/01/blog-post_3349.html

με την κυρα Μαρία 

Αυτό το ταξίδι είναι απόδειξη ότι μόνο μέσα από τις δυσκολίες ανηφορίζει ο άνθρωπος, συνειδητοποίηση ότι οι αληθινοί δεσμοί σφυρηλατούνται σε ζοφερούς καιρούς, ελπίδα ότι οι στιγμές δημιουργούν μιαν αιωνιότητα που αντέχει, μιαν υπόσχεση αθανασίας για όσο οι μνήμες μεταγγίζονται. Και αυτό είναι το πραγματικό θαύμα.

.

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου

Το μήνυμα που στέλνει η παραπάνω αφήγηση της ΜΑ-Σ, συμπυκνώνεται στην τελευταία παράγραφο:

"...Αυτό το ταξίδι είναι απόδειξη ότι μόνο μέσα από τις δυσκολίες ανηφορίζει ο άνθρωπος, συνειδητοποίηση ότι οι αληθινοί δεσμοί σφυρηλατούνται σε ζοφερούς καιρούς, ελπίδα ότι οι στιγμές δημιουργούν μιαν αιωνιότητα που αντέχει, μιαν υπόσχεση αθανασίας για όσο οι μνήμες μεταγγίζονται. Και αυτό είναι το πραγματικό θαύμα...."